ا
اين نماز كه به حسب ظاهر در اينجا قيام و قعود و حركات و اعراض است، سايه آن نمازى است كه با او محشورى و او با تو محشور است؛ آن نمازى كه حىّ و زنده است و نمى ميرد؛ آن نماز زنده، توئى و تو او هستى.
بسم الله الرحمن الرحيم
اعمال خوب و بدي كه از ما صادر مي شود، داراي باطني زشت يا زيبا هستند كه چشم دنيايي آن حقايق را نمي بيند. نماز، زكات و... موجوداتي حقيقي و زنده هستند كه وجود انسان را مي سازند؛ همراه انسان و با او محشورند و بعد از مرگ به كمك صاحب خود مي آيند. چنانكه در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم:
إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ كَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ يَمِينِهِ وَ الزَّكَاةُ عَنْ يَسَارِهِ وَ الْبِرُّ مُطِلٌّ عَلَيْهِ وَ يَتَنَحَّى الصَّبْرُ نَاحِيَةً قَالَ فَإِذَا دَخَلَ الْمَلَكَانِ اللَّذَانِ يَلِيَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْبِرِّ دُونَكُمْ صَاحِبَكُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ (1)
هنگامى كه مؤمن وارد قبر مىشود اعمال نيك وى براى ياريش اطراف او جمع ميشوند- نماز در طرف راست زكاه از طرف چپ احسان و نيكىهايش بر سرش سايه افكنده و صبر هم در كنارى قرار گرفته است هنگامى كه آن دو ملك و فرشته براى بازپرسى وارد قبر مي شوند.
صبر به نماز و زكاه و احسان ميگويد رفيق خود (ميت) را يارى دهيد اگر ناتوان شديد من در كنار او براى ياريش آماده هستم. (2)
سايه موجودي زنده
علامه حسن زاده آملي مي نويسند:
«ببين در اينجا خودت را چگونه ساخته اى، در آنجا مهمان سفره خودت هستى كه «الدُّنْيَا مَزْرَعَةُ الْآخِرَةِ»
بنده و جنابعالى زارع و مزرعه و زراعت خودمانيم، هر چه كاشته ايم همانيم، و خودمان را آن چنان كه ساخته ايم محشوريم. يكى از موازين محكم، و مسائل متين حكمت متعاليه اين است كه علم و عمل انسان سازند.
هر چند كه به حسب ظاهر، عمل حركت است، نماز مى خوانيم حركت است، طواف مى كنيم حركت است، جهاد مى كنيم حركت است، همه كارهاى ما حركت است، ولكن در دل اين حركت بركت است و آن بركت، ملكه و قدرت و منه است، اگر اعمال صالح باشند آن ملكات فضائل اخلاقى خواهند شد، و اگر طالح باشند، رذائل اخلاقى خواهند بود.
غرض اينست كه از اين اعمال و حركات، آن ملكات حاصل مى شوند و آن ملكات انسان سازند، و انسان يعنى همين كه اينطور خود را ساخته است.
همچنانكه به مدرسه رفته ايد و قلم در دست گرفته ايد، تا كم كم از حركتها امروز دانا و خوانا و نويسا شده ايد، همچنين از همه اعمال خودمان كه حركات اند داريم خودمان را مى سازيم، باطن و سر و لب آنها همان ملكات انسان ساز است.
اين نماز كه به حسب ظاهر در اينجا قيام و قعود و حركات و اعراض است، ظل آن نمازى است كه با او محشورى و او با تو محشور است، آن نمازى كه حىّ است و نمى ميرد، آن نماز زنده، توئى و تو او هستى، و آن حقيقت قربة الى الله است كه از اين حركات و توجهات در مسير استكمالى انسان، در نهانخانه سر ذات تو جا مى كند و مى نشيند.
اين ملكات، مواد صور برزخى نفس اند، يعنى هر عمل صورتى دارد كه در عالم برزخ، آن عمل بر آن صورت، بر عاملش ظاهر مى شود كه صورت انسان در آخرت نتيجه عمل و غايت فعل او در دنيا است و همنشينهاى او از زشت و زيبا همگى غايات افعال و صور اعمال و آثار ملكات او است كه از صقع ذات او پديد مى آيند، و بر او ظاهر مى شوند.
و قائم به اويند كه در نتيجه انسان در اين نشأه، نوع و در تحت آن افراد است، و در نشأة آخرت جنس و در تحت آن انواع است و از اين معنى كه ظهور مواد صور برزخى در جوهر نفس بوده باشد، تعبير به تجسم اعمال و يا تجسد اعمال و يا تمثل اعمال مى گردد، و تعبيرات ديگر نيز دارد، پس ملكات اين اعراض را كه اعمال و حركات ما باشند، با خود مى بريم.
... بنابراين قيامت همه قيام كرده است و حساب همه رسيده و نامه اعمال هر كس به دست او داده شد، و يا بر گردن او آويخته است.
من مى دانم كه در صحيفه وجودم چه چيزها نوشته ام، و در مزرعه جانم چه تخمها كاشته ام، و چه كاره ام.
رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم به قيس بن عاصم فرمود:
قرينى با تو دفن مى شود كه حى است و محشور نمى شوى مگر با او، و تو مسئول آنى، پس آنرا جز صالح قرار مده كه اگر صالح باشد، با او انس مى گيرى؛ و اگر فاسد باشد، وحشت نمى كنى مگر از وى؛ و آن قرين، فعل تو است.» (3)
بزرگترين دستور خدا
بنا بر آنچه از كلام علامه حسن زاده گذشت، حقايق بسيار بالاتر از چيزي است كه ما تصور كنيم. اينكه هنگام نماز چه رحمتهايي از سوي حقتعالي بر نمازگزار نازل مي شود، بر چشمهاي دنيايي پوشيده است؛ مگر اينكه كسي نمازگزار واقعي شود.
آيت الله حسن زاده آملي مي فرمايد:
«الهى! آن كه در نماز جواب سلام نمى شنود، هنوز نمازگزار نشده؛ ما را با نمازگزاران بدار!» (4)
حديث است كه مصلّى تا مشغول نماز است، مشمول رحمت الهى است و ملائكه رحمت، رحمت و مغفرت نثار او مىكنند. (5)
و در روايات آمده است:
إِذَا قَامَ الرَّجُلُ فِي الصَّلَاةِ أَقْبَلَ إِبْلِيسُ يَنْظُرُ إِلَيْهِ حَسَداً لِمَا يَرَى مِنْ رَحْمَةِ اللَّه... لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّي مَا يَغْشَاهُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ مَا انْفَتَلَ وَ لَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السَّجْدَة (6)
هنگامى كه مرد به نماز مىايستد ابليس آيد و از روى حسد به او نگاه مىكند چون مىبيند كه رحمت خدا سر تا پاى او را پوشانده است... اگر نمازگزار مىدانست به سبب اقامه نماز چه مقدار از رحمت خداوند او را در برگرفته است، دل از نماز نمي كَند و هرگز راضى نمىشد كه سر از سجده بردارد. (7)
علامه حسن زاده آملي مي فرمايد:
«نماز بزرگ ترين دستور خداوند مهربان به بندگانش است تا از كار بستن به آن در هر دو سرا، سرفراز و كامروا بوده باشند.» (8)
و مي فرمايد:
«دستوراتى كه در نماز به جا آورده شود و گفته شود، بندبند آن همه آموزنده است، و هر بند آن راه و رشته اى در خداشناسى است، و آيين و روش آموزش زندگى و بندگى است.» (9)
توصيه استاد علامه
حضرت علامه حسن زاده مي فرمودند كه:
زماني به يكي از اساتيدمان اصرار كرديم كه به ما توصيه اي كند، فرمودند:
از امروز قول بدهيد از عبادات خود توبه كنيد، نمازهايتان از روي عادت نباشد، براي حور و غلمان نباشد، بلكه بخاطر ترس از جهنم هم نباشد، عمل بايد احسن باشد كه لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (10)
گناه را مراتب است از گناه پيش پا افتاده چون سرقت و كذب و قمار و نحوها، تا پله پله انسان به جايي مي رسد كه عبادتش را گناه مي بيند و بعد خودش را كه: وجودك ذنب لايقاس به ذنب
سعدي گويد:
عابدان از گناه توبه كنند، عارفان از عبادت استغفار (11)
علامه حسن زاده مي فرمايد:
منطق انسان بيدار اين است كه: إِنَّ صَلاتي وَ نُسُكي وَ مَحْيايَ وَ مَماتي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ (12) خلاصه اين كه وقف حق تعالى است و همه اعمال و احوالش قربة الى الله است، شخص موحد خدا مى بيند و بس. مسلمان اگر نمازش را به قصد بهشت بخواند، نماز او باطل است، نماز و ديگر اعمال عبادى بايد براى تقرب حق تعالى باشد